Dit jaar is het 300 jaar geleden dat Louis XIV overleed. Als absoluut vorst heeft hij door zijn lange regeerperiode een onuitwisbare stempel op Frankrijk achtergelaten. Als vijftien jarige danst Louis XIV diverse rollen in Le Concert Royal de la Nuit, dat in 1653 het begin van zijn regeerperiode markeert. Dit allegorische ballet beschrijft de uren van de nacht om te eindigen bij de zonsopgang: een glorieus slotballet met in de hoofdrol de koning in een zonnekostuum. Een boeiende reconstructie van dit ballet, dat indruk moest maken op de adel en de inwoners van Parijs. Naast een mooie opname van de balletmuziek is er een geïllustreerd boekwerk met afbeeldingen van de kostuums die tijdens dit ballet werden gedragen.
Le Concert Royal de la Nuit
Louis XIV 1715-2015 Celebration, Special Edition
Ensemble Correspondances, Sébastien Daucé
Dirigent Sébastien Dauce werkte drie lange jaren aan een reconstructie van het belangrijkste werk uit de muzikale en politieke geschiedenis. Tijdens het Ballet Royale de la Nuit eind februari 1653 toonde de vijftienjarige Lodewijk XIV voor het eerst zijn ware gezicht: dat van zonnekoning.
De beruchte Franse kardinaal Richelieu was de eerste grote propagandist uit de geschiedenis. Hij begon een krant om zijn eigen beleid te verdedigen, en ook de kunsten vond hij een goed middel voor politieke doelen. In ballet kwam in het begin van de zeventiende eeuw alles samen: poëzie, beeldende kunst, muziek en dans. En iedereen die ertoe deed, ging er naartoe. Dus wie een duidelijke boodschap wilde versturen aan de wereld nodigde adel, burgerij en buitenlandse diplomaten uit voor een balletvoorstelling. Richelieu maakte er een traditie van om op het danstoneel de macht en mythen van de monarchie te bestendigen.
De kardinaal was een cynicus. ‘Geef me zes regels geschreven door de eerlijkste mannen en ik zal in hun woorden een reden weten te vinden om ze op te hangen’, zei Richelieu. Vier jaar voor zijn dood kwam Lodewijk XIV ter wereld. Zijn rechterhand, kardinaal Mazarin, stond al in de coulissen klaar om de politieke opvoeding van de jonge vorst ter hand te nemen. In het Ballet Royale de la Nuit liet hij de vijftienjarige Lodewijk de rol dansen van de opkomende zon, de heerser van het universum.
‘Om een jongeman te polijsten moet hij leren dansen’
Op 23 februari 1653 werd de jongeling Lodewijk XIV op een plateau naar boven gehesen in gouden kleren en met edelstenen behangen: de opgaande zon moest nu eenmaal een verblindende indruk maken op de machthebbers in de zaal. Hier danste geen puber maar een koning, was de boodschap van Mazarin. Het ballet was een spektakelstuk in vier bedrijven, om preciezer te zijn vier nachtwakes waarin mythologische figuren maar ook ordinaire Parijse straatboeven figureerden – een mengeling van ernst en luim, lof en satire, mythologie en hedendaagse politiek. En alles werkte toe naar dat ene moment waar iedereen op wachtte: het opkomen van de zon, de koning onder de sterren.
Een dansende vorst was geen uitzondering in Frankrijk. Ook belangrijke edelen deden mee in zulke koninklijke balletten. ‘Iedereen weet dat om een jongeman te polijsten, hij moet leren paardrijden, vuurwapens hanteren en dansen’, schreef een tijdgenoot van de zonnekoning. Lodewijk koos er zelfs voor ballet in het openbaar te beoefenen. Zevenmaal danste hij dit Ballet Royale de la Nuit in de Salle du Petit-Bourbon in het Parijse Louvre, langs de oevers van de Seine in februari en maart 1653. In de jaren erna zou hij zijn eigen paleis laten bouwen in Versailles, en uitgroeien tot de machtigste vorst die Frankrijk gekend heeft. En ook de kunsten – vooral de muzikale – voeren er wel bij.
De film Le Roi danse, over de verhouding tussen de vorst en zijn hofcomponist Jean-Baptiste Lully, geeft daar een mooi beeld van.
‘Het is zeldzaam nog zo’n maagdelijk gebied te ontdekken’
De Franse dirigent Sébastien Daucé verbaasde zich dat niemand zich ooit over een reconstructie van dit concert had gebogen. Her en der bleven brokstukken van en herinneringen aan deze wonderlijke gebeurtenis bewaard: de eerste vioolpartijen, het libretto, tekeningen en gravures van kostuums en decors. ‘Het is zeldzaam om in de oude muziek nog zo’n maagdelijk gebied te ontdekken’, schrijft Daucé. ‘Zeker als het gaat om een van de grootste werken uit het repertoire, dat zo’n diepgaande invloed heeft gehad op de Grand Siècle en op het nageslacht.’
Drie jaar lang bestudeerde Daucé alles wat hij kon vinden over het Ballet Royale de la Nuit. Daarna zette hij zich aan een reconstructie. De onvolledige partituren moest worden aangevuld op basis van kennis van de muzikale praktijk aan het hof van de zonnekoning. Op grond van zijn onderzoek voegde hij aan het ballet ook delen toe uit twee Italiaanse opera’s: het geboorteland van kardinaal Mazarin, Lodewijks peetvader. Dat alles levert muzikaal en verhalend een rijkgeschakeerd geheel op, prachtig uitgevoerd bovendien door Daucé en zijn Ensemble Correspondances. Er blijft natuurlijk voor hen en ons nog één innige wens over in het jaar van de Lodewijks driehonderdste sterfdag: het Ballet Royale de la Nuit zien. Maar tot die tijd weet Daucés boekwerk met twee cd’s de verbeelding te prikkelen.
In late February 1653, just after the Fronde rebellion, the most influential spectacle of the early reign of Louis XIV was created at the Louvre: the Ballet Royal de la Nuit. Grandiose, and carefully elaborated at the highest levels of the state, the libretto by Bensérade called upon the finest artists of the time. Banishing the troubles of Night, Louis XIV danced in the Sun King costume that would henceforth be for ever associated with him. An indispensable world premiere recording!
CD 1
1. Le concert royal de la nuit: ouverture - Anonymous,
2. Le concert royal de la nuit, première veille, la nuit: "languissante clarté, cachez-vous dessous l'onde" (la nuit) - Jean de Cambefort
3. Le concert royal de la nuit, première veille, la nuit: "vous poussez le soleil à bout" (les heures) - Jean de Cambefort
4. Le concert royal de la nuit, première veille, la nuit: "je descends pour charmer ses yeux et ses oreilles" (la nuit) - Jean de Cambefort
5. Le concert royal de la nuit, première veille, la nuit: "tenez donc vos rideaux tirez" (les heures) - Jean de Cambefort
6. Le concert royal de la nuit, première veille, la nuit: entrée pour les quatre heures - 2e air pour les mesmes – Anonymous
7. Le concert royal de la nuit, première veille, la nuit: 2e air pour les mesmes (six chasseurs) – Anonymous
8. Le concert royal de la nuit, première veille, la nuit: deux bergers & deux bergères - quatre païsans – Anonymous
9. Le concert royal de la nuit, première veille, la nuit: un mercier et deux bandits - air pour les mesmes en carosse – Anonymous
10. Le concert royal de la nuit, première veille, la nuit: deux galands & deux coquettes – Anonymous
11. Le concert royal de la nuit, première veille, la nuit: "quelles beautés, ô mortels" (mnémosyne) - Antoine Boësset
12. Le concert royal de la nuit, première veille, la nuit: la cour des miracles. egyptiens et egyptiennes - Anonymous
13. Le concert royal de la nuit, première veille, la nuit: la cour des miracles. les boutiques se ferment - Anonymous
14. Le concert royal de la nuit, première veille, la nuit: la cour des miracles. porteurs de chaises portant deux bourgeoises - les mesmes bourgeoises sont attaquées par des filous - deux filoux - Anonymous
15. Le concert royal de la nuit, seconde veille, vénus & les grâces: entrée des ombres - Louis Constantin
16. Le concert royal de la nuit, seconde veille, vénus & les grâces: entrée des parques, de la vieillesse & de la tristesse - Anonymous
17. Le concert royal de la nuit, seconde veille, vénus & les grâces: "fuyez bien loin, ennemis de la joye" (vénus) - Jean de Cambefort
18. Le concert royal de la nuit, seconde veille, vénus & les grâces: premier air pour les jeux, les ris, l'hymen & le dieu comus - deux pages / roger, bradamante & toute la compagnie - Anonymous
19. Le concert royal de la nuit, seconde veille, vénus & les grâces: air pour les grâces - Anonymous
20. Le concert royal de la nuit, seconde veille, vénus & les grâces: "admirons notre jeune et charmante déesse" (les trois grâces) - air pour les grâces - Michel Lambert
21. Le concert royal de la nuit, seconde veille, vénus & les grâces: les nopces de thétis, "ballet en ballet" - la discorde - Anonymous
22. Le concert royal de la nuit, seconde veille, vénus & les grâces: la comédie muette d'amphitrion : première entrée représentant le premier acte - 2e air pour sosie - Anonymous
23. Le concert royal de la nuit, seconde veille, vénus & les grâces: la comédie muette d'amphitrion: 2nd entrée - 3e entrée - 4e entrée - amphitrion revient de son voyage - Anonymous
24. Le concert royal de la nuit, seconde veille, vénus & les grâces: la comédie muette d'amphitrion, quatre petites espagnolles et un espagnol - Anonymous
25. Le concert royal de la nuit, seconde veille, vénus & les grâces: la comédie muette d'amphitrion, sarabande pour une espagnolle [suivie des italiens] - Anonymous
26. Le concert royal de la nuit, seconde veille, vénus & les grâces: "qual concorso indovino" (coro degl'italiani) - "ed ecco, o gallia invitta" (cintia) - "dopo belliche noie" (coro degl'italiani) - Francesco Cavalli
27. Le concert royal de la nuit, seconde veille, vénus & les grâces: "ma voi che piu tardate, inclite dee?" (cintia) - "o gallia fortunata!" (coro degl'italiani) - Francesco Cavalli
28. Le concert royal de la nuit, troisième veille, hercule amoureux: "moy dont les froideurs sont cognuës" (la lune) - Jean de Cambefort
29. Le concert royal de la nuit, troisième veille, hercule amoureux: entrée pour endimion - Anonymous
30. Le concert royal de la nuit, troisième veille, hercule amoureux: entrée pour la lune - Anonymous
31. Le concert royal de la nuit, troisième veille, hercule amoureux: "noires forests, demeures sombres" (endimion) - Antoine Boësset
32. Le concert royal de la nuit, troisième veille, hercule amoureux: entrée pour hercule amoureux - Anonymous
33. Le concert royal de la nuit, troisième veille, hercule amoureux: "come si beffa amour, del poter mio!" (ercole) - Francesco Cavalli
34. Le concert royal de la nuit, troisième veille, hercule amoureux: "misera, ohimè, ch'ascolto?" (dejanira) - Francesco Cavalli
35. Le concert royal de la nuit, troisième veille, hercule amoureux: "ahi, ch'amarezza" (dejanira) - Francesco Cavalli
CD 2
1. Le concert royal de la nuit, troisième veille, hercule amoureux: le sabbat, "se ninfa ai pianti" (venere, delle grazie) - Francesco Cavalli
2. Le concert royal de la nuit, troisième veille, hercule amoureux: le sabbat, "e vuol dunque ciprigna" (giunone) - Francesco Cavalli
3. Le concert royal de la nuit, troisième veille, hercule amoureux: le sabbat, les coribantes - air pour les mesmes - Anonymous
4. Le concert royal de la nuit, troisième veille, hercule amoureux: le sabbat, huict ardens - 2e air pour les mesmes - Anonymous
5. Le concert royal de la nuit, troisième veille, hercule amoureux: le sabbat, "gradisci, o re" (ch?ur des sacrificateurs) - Francesco Cavalli
6. Le concert royal de la nuit, troisième veille, hercule amoureux: le sabbat, un grand homme - quatre monstres nains - Anonymous
7. Le concert royal de la nuit, troisième veille, hercule amoureux: le sabbat, une magicienne & quatres vieilles sorcières - six loups-garoux - Anonymous
8. Le concert royal de la nuit, troisième veille, hercule amoureux: le sabbat, "gradisci, o re" (ch?ur des sacrificateurs) - Francesco Cavalli
9. Le concert royal de la nuit, troisième veille, hercule amoureux: le sabbat, trois curieux - 2e air pour les mesmes - des hommes demy nuds - Anonymous
10. Le concert royal de la nuit, troisième veille, hercule amoureux: le sabbat, "dall'occaso a gl'eoi" (quatre âmes errantes) - Francesco Cavalli
11. Le concert royal de la nuit, troisième veille, hercule amoureux: "mormorate" (pasitea) - Francesco Cavalli
12. Le concert royal de la nuit, troisième veille, hercule amoureux: "dormi, dormi, o sonno, dormi" (aure, ruscelli) - Francesco Cavalli
13. Le concert royal de la nuit, troisième veille, hercule amoureux: "o dea, sublime dea" (pasitea & giunone) - simphonie du sommeil - Francesco Cavalli
14. Le concert royal de la nuit, troisième veille, hercule amoureux: "vanne, e poiché spedita al ciel'io torno" (giunone) - simphonie pour l'envol de junon - Francesco Cavalli
15. Le concert royal de la nuit, quatrième veille, orphée: dialogue du sommeil & du silence (jc) - Jean de Cambefort
16. Le concert royal de la nuit, quatrième veille, orphée: les quatre démons du feu, de l'air, de l'eau & de la terre - les songes furieux - le combat des songes - le songe du flegmatique - Anonymous
17. Le concert royal de la nuit, quatrième veille, orphée: "quelle merveilleuse advanture?" (les dieux des songes) - Antoine Boësset
18. Le concert royal de la nuit, quatrième veille, orphée: l'humeur mélancolique - Anonymous
19. Le concert royal de la nuit, quatrième veille, orphée: "suivez-nous" (orphée, les hamadryades) - Marie-Frédérique Girod
20. Le concert royal de la nuit, quatrième veille, orphée: passacaille pour orphée - Luigi Rossi
21. Le concert royal de la nuit, quatrième veille, orphée: "che puó far citerea" (euridice) - Luigi Rossi
22. Le concert royal de la nuit, quatrième veille, orphée: "dormite, begl'occhi, dormite" (coro delle grazie) - Luigi Rossi
23. Le concert royal de la nuit, quatrième veille, orphée: "ma che, son qui le driadi" (coro de driadi, euridice) - Luigi Rossi
24. Le concert royal de la nuit, quatrième veille, orphée: "ohimè, nutrice, io moro!" (euridice) - Luigi Rossi
25. Le concert royal de la nuit, quatrième veille, orphée: "ah, piangete!" (coro di driadi, apollo) - Luigi Rossi
26. Le concert royal de la nuit, quatrième veille, orphée: fantaisie pour les pleurs d'orphée - Luigi Rossi
27. Le concert royal de la nuit, grand ballet, le soleil: "depuis que j'ouvre l'orient" (l'aurore) - Jean de Cambefort
28. Le concert royal de la nuit, grand ballet, le soleil: les planètes - entrée du roy représentant le soleil levant - entrée des génies - Anonymous
29. Le concert royal de la nuit, grand ballet, le soleil: les planètes, "quel grande eroe" (coro dei pianeti) - Francesco Cavalli
30. Le concert royal de la nuit, grand ballet, le soleil: les planètes, cosí un giorno avverrà con più diletto" (duo d'ercole, la bellezza) - Francesco Cavalli
31. Le concert royal de la nuit, grand ballet, le soleil: les planètes, "virtù che soffre" (coro dei pianeti) - Francesco Cavalli
32. Le concert royal de la nuit, grand ballet, le soleil: les planètes, libertas - Anonymou
33. Le concert royal de la nuit, grand ballet, le soleil: les planètes, "all'impero d'amore" (tutti) - Anonymous
